Nguồn gốc và ý nghĩa của Tết Đoan Ngọ trong văn hóa người Việt

Trong kho tàng văn hóa truyền thống phong phú của người Việt, Tết Đoan Ngọ – còn gọi là Tết diệt sâu bọ – là một trong những lễ tiết mang tính biểu tượng cao, gắn liền với đời sống tâm linh, sinh hoạt nông nghiệp và tri thức dân gian. Diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, Tết Đoan Ngọ là dịp để con người thanh lọc cơ thể, cân bằng âm dương, tưởng nhớ tổ tiên và kết nối với thiên nhiên.

Mặc dù có nguồn gốc từ nền văn hóa phương Bắc, Tết Đoan Ngọ đã được người Việt tiếp biến và phát triển thành một ngày lễ riêng biệt, mang màu sắc dân gian đặc trưng. Thể hiện sự sáng tạo và khả năng đồng hóa văn hóa đặc sắc của dân tộc.

1. Tết Đoan Ngọ là gì?

“Đoan” nghĩa là mở đầu, bắt đầu.
“Ngọ” là tên của một thời khắc trong ngày – khoảng từ 11 giờ đến 13 giờ trưa.

Vì vậy, “Đoan Ngọ” có nghĩa là bắt đầu vào giờ Ngọ, mà cụ thể là ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, vào khoảng giữa trưa. Đây cũng là lúc dương khí lên cao nhất, vạn vật phát triển cực thịnh. Nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn sự mất cân bằng, sinh ra bệnh tật, sâu bệnh, thiên tai… nên cần có các nghi thức để điều hòa sinh khí và bảo vệ con người.

Tết Đoan Ngọ còn được gọi là:

• Tết diệt sâu bọ – theo quan niệm dân gian Việt Nam
• Tết giữa năm – vì diễn ra giữa mùa hè, giữa năm âm lịch
• Tết thuyền rồng – theo truyền thống Trung Hoa

2. Nguồn gốc của Tết Đoan Ngọ

2.1. Nguồn gốc theo truyền thuyết Trung Hoa

Tết Đoan Ngọ xuất hiện từ thời Chiến Quốc, gắn liền với câu chuyện thương tâm về Khuất Nguyên – một vị trung thần nước Sở. Khi bị nhà vua nghi kỵ và phế truất, ông đau lòng nhảy xuống sông Mịch La vào ngày mùng 5 tháng 5. Dân chúng thương tiếc bèn làm lễ thả thuyền rồng và ném cơm, rượu xuống sông để ngăn cá tôm phá hoại xác ông.

Từ đó, hằng năm vào ngày này, người Trung Hoa tổ chức lễ hội Đoan Ngọ, ăn bánh tro, đua thuyền rồng, uống rượu hùng hoàng để tưởng nhớ Khuất Nguyên và xua đuổi tà khí.

2.2. Nguồn gốc theo truyền thuyết dân gian Việt Nam

Khác với văn hóa Trung Hoa thiên về yếu tố tưởng niệm, người Việt lý giải Tết Đoan Ngọ dựa trên nền tảng nông nghiệp và tri thức dân gian.

Truyền thuyết kể rằng sau vụ mùa thu hoạch, người nông dân thường đau đầu vì sâu bọ phá hoại lúa thóc và hoa màu. Vào một năm nọ, có một ông lão kỳ lạ tên là Đôi Truân đến và bày cách làm lễ cúng vào đúng giờ Ngọ ngày mùng 5 tháng 5. Ông bảo mọi người dùng rượu nếp, trái cây đầu mùa và đi chân trần đạp đất sau khi ăn để tiêu diệt “sâu bọ trong người”. Quả nhiên, lễ xong thì sâu bọ bị tiêu diệt.

Từ đó, ngày này trở thành lễ tiết quan trọng, gọi là Tết diệt sâu bọ – một nét độc đáo chỉ có trong văn hóa Việt.

3. Ý nghĩa của Tết Đoan Ngọ trong văn hóa người Việt

3.1. Ý nghĩa nông nghiệp – bảo vệ mùa màng

Trong xã hội nông nghiệp truyền thống, sâu bọ là nỗi lo lớn vì chúng có thể hủy hoại công sức lao động của cả cộng đồng. Tết Đoan Ngọ chính là nghi lễ dân gian cổ xưa mang tính biểu tượng nhằm diệt trừ sâu bệnh, cầu mùa màng bội thu.

Mọi người tin rằng: ăn rượu nếp, hoa quả đầu mùa lúc sáng sớm sẽ khiến “sâu bọ trong người” chết hết, đồng thời giúp cơ thể được thanh lọc, khỏe mạnh để chuẩn bị cho vụ mùa tiếp theo.

3.2. Ý nghĩa y học cổ truyền – thanh lọc và phòng bệnh

Thời điểm đầu tháng 5 âm lịch thường là lúc thời tiết nắng nóng, dễ sinh dịch bệnh. Dân gian dùng các loại thực phẩm như:

• Rượu nếp cái: men rượu làm ấm bụng, diệt khuẩn.
• Trái cây đầu mùa: như mận, vải, xoài chua giúp tiêu hóa.
• Lá thuốc nam: nấu nước tắm, xông hơi để tẩy uế.

Đây là tri thức y học dân gian mang tính phòng bệnh hơn chữa bệnh. Thể hiện sự thông minh của cha ông trong bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

3.3. Ý nghĩa tâm linh – tôn kính tổ tiên

Tết Đoan Ngọ cũng là dịp người Việt dâng mâm lễ cúng gia tiên, trời đất và thần linh. Mâm lễ gồm:

• Rượu nếp, bánh tro, hoa quả đầu mùa.
• Hương, đèn, trầu cau.
• Một số nơi còn cúng thêm xôi chè, gà luộc hoặc vịt.

Lễ cúng mang ý nghĩa tri ân tổ tiên, cầu nguyện sức khỏe, mùa màng và sự bình an cho cả gia đình.

3.4. Ý nghĩa giáo dục – giữ gìn văn hóa dân tộc

Thông qua Tết Đoan Ngọ, các thế hệ trong gia đình:

• Cùng nhau chuẩn bị mâm cúng, chia sẻ món ăn truyền thống.
• Trẻ em được nghe kể chuyện xưa, học cách hiểu và tôn trọng tập tục cổ truyền.

Đây là dịp giáo dục tinh thần “uống nước nhớ nguồn”, tăng sự kết nối giữa các thế hệ, góp phần duy trì văn hóa dân tộc trong đời sống hiện đại.

4. Tết Đoan Ngọ trong xã hội hiện đại

Ngày nay, mặc dù nhiều người bận rộn với nhịp sống công nghiệp. Nhưng Tết Đoan Ngọ vẫn được nhiều gia đình người Việt giữ gìn như một giá trị tinh thần sâu sắc. Một số nét đáng chú ý:

• Tại các thành phố, các gia đình vẫn cúng Tết Đoan Ngọ đơn giản nhưng đầy đủ.
• Nhiều trường học tổ chức hoạt động trải nghiệm Tết Đoan Ngọ cho học sinh.
• Các sản phẩm như rượu nếp, bánh tro, trái cây đầu mùa… thường “cháy hàng” dịp này.

Sự hồi sinh của các giá trị truyền thống trong đời sống hiện đại cho thấy tinh thần Việt không bao giờ mai một nếu được gìn giữ và trao truyền đúng cách.

Việc tiếp tục bảo tồn, tôn vinh Tết Đoan Ngọ không chỉ giúp gìn giữ bản sắc dân tộc. Mà còn góp phần xây dựng một xã hội hiện đại nhưng không lãng quên gốc rễ truyền thống.

Mộc Gia Nguyễn hi vọng những thông tin này hữu ích với quý khách.